λέξεις

Προσπαθῶ νὰ μὴν εἶμαι κατηγορηματικὸς ὅταν μιλῶ γιὰ τὴν ποίηση, δεδομένου ὅτι ἕνα “αἱρετικὸ” καλὸ ποίημα μπορεῖ ὁποιαδήποτε στιγμὴ νὰ μᾶς ἀναγκάσει νὰ ἀναθεωρήσουμε τὶς ἀπόψεις μας περὶ τοῦ τί εἶναι ποίηση. Ἐντούτοις, μοῦ φαίνεται μᾶλλον αὐτονόητο ὅτι τὸ βασικὸ ὑλικὸ τῆς ποίησης εἶναι οἱ λέξεις˙ ἀκόμη καὶ ἂν ἡ ἀφετηρία εἶναι μιὰ ἰδέα, ἢ μιὰ εἰκόνα, καὶ σὲ πεῖσμα διάφορων βραχύβιων μεταντανταϊστικῶν πειραματισμῶν, ἡ ποίηση συνεχίζει νὰ γράφεται μὲ λέξεις.

Ἀλλὰ αὐτὸ δὲν σημαίνει οὔτε ὅτι ὑπάρχουν λέξεις ποιητικὲς καὶ λέξεις λιγότερο ποιητικές, οὔτε βέβαια ὅτι χρησιμοποιώντας κάποιες συγκεκριμένες λέξεις, ἢ λέξεις ἑνὸς συγκεκριμένου ὕφους, μπορεῖ κανεὶς νὰ ἐξασφαλίσει ὅτι αὐτὸ ποὺ γράφει εἶναι πράγματι ποίημα. Καὶ ὅμως, διαβάζοντας κανεὶς ποιητικὲς συλλογὲς ἀνθρώπων ποὺ πρωτοεμφανίστηκαν τὰ τελευταῖα δέκα – εἴκοσι χρόνια, ἀνακαλύπτει μὲ ἔκπληξη ὅτι πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς τεκμαίρεται ὅτι πιστεύουν πὼς ὑπάρχει κάποιου εἴδους “ποιητικὸ λεξιλόγιο” ποὺ ὀφείλουν νὰ χρησιμοποιοῦν ὥστε νὰ γίνουν δεκτοὶ στὴν παρέα τῶν ποιητῶν. Στὶς πραγματικὰ κακὲς περιπτώσεις, ποὺ εὐτυχῶς σπανίζουν, τὸ ποιητικὸ αὐτὸ λεξιλόγιο θυμίζει κακὴ ποίηση τῶν ἀρχῶν τοῦ προηγούμενου αἰώνα: ἀφουγκράστηκα, καθάριος, ἐντός μου, καὶ τὰ τοιαῦτα. Στὶς λιγότερο κακὲς περιπτώσεις, τὸ λεξιλόγιο δὲν εἶναι ἀπαραιτήτως παλαιικό, ἀλλὰ ὁπωσδήποτε δὲν εἶναι καθημερινό, συχνὰ μάλιστα δὲν εἶναι κἂν γνώριμο στὸν μέσο ἀναγνώστη: ἐπιστρατεύονται λέξεις σπάνιες, λόγιας πάντα καταγωγῆς, ποὺ ἀναπόφευκτα θὰ ὁδηγήσουν πολλοὺς ἀναγνῶστες στὰ λεξικὰ ἢ στὴν παραίτηση ἀπὸ τὴν προσπάθεια ἀνάγνωσης.

Ὅποτε ἔχω ἐκφράσει ἀντιρρήσεις γιὰ τέτοιες γλωσσικὲς ἐπιλογὲς σὲ φίλους ποὺ προσπαθοῦν νὰ γράψουν ποιήματα (καὶ ποὺ τὰ καταφέρνουν, οἱ περισσότεροι, νὰ ἐξασφαλίσουν τὴν εὔνοια τῶν ὁμοτέχνων καὶ τῶν ἀξιολύπητων, κατὰ κανόνα, κριτικῶν μας), οἱ ἀπαντήσεις τους πάντα ξεκινοῦν ἀπὸ τὴν παραδοχὴ ὅτι ἡ ποίηση δὲν προορίζεται γιὰ τὸν “μέσο” ἀναγνώστη, ἀλλὰ γιὰ τὸν καλλιεργημένο, γιὰ τὸν “ἐπαρκή”, γιὰ τὸν ἐπαΐοντα. Οἱ σπάνιες, λόγιες λέξεις αὐτὴν ἀκριβῶς τὴ δουλειὰ κάνουν: τρομάζουν ὅσους ἀναγνῶστες δὲν εἶναι ἐπαρκῶς ἐπαρκεῖς, τοὺς ἀποκλείουν, ἀλλὰ συγχρόνως τοὺς ἐκβιάζουν νὰ παραδεχθοῦν τὴν ἄγνοια καὶ τὴν ἀνεπάρκειά τους καὶ νὰ ἀποδεχθοῦν ἡττημένοι τὴν ἀνωτερότητα τῆς ποίησης τοῦ συγκεκριμένου ἀκατανόητου γιὰ τοὺς πολλοὺς ποιητῆ˙ οἱ ἐπαρκῶς ἐπαρκεῖς ἀναγνῶστες, ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ἀναγνωρίζουν ἕναν ὅμοιό τους, ἕναν ἀδελφό τους, ἕναν μορφωμένο, μὲ πλούσιο, ποὺ λένε καὶ οἱ δάσκαλοι, λεξιλόγιο, καὶ χαίρονται καὶ καλωσορίζουν τὸν νέο ποιητὴ στὴν παρέα τῶν ἐραστῶν καὶ τῶν δημιουργῶν τῆς ποίησης.

Καμμιὰ φορά, βέβαια, οἱ λέξεις ἐκδικοῦνται, τοῦ ἐπίδοξου ποιητῆ τοῦ ξεφεύγουν λάθη στὴν κλίση καὶ στὴ σύνταξη τῶν σπάνιων λέξεων ποὺ ἐπιστράτευσε, ἢ ἀκόμη καὶ ἀστοχίες σημασιολογικές, ἀλλὰ ἡ σύνταξη καὶ ἡ σημασιολογία φαίνεται πὼς δὲν ἔχουν σημασία, οὔτε ἐπιπτώσεις˙ τὸ οὐσιῶδες εἶναι οἱ (κατὰ βάθος ἀνεπαρκεῖς) ἐπαρκῶς ἐπαρκεῖς ἀναγνῶστες νὰ θαυμάσουν καὶ νὰ καλοδεχθοῦν, καὶ αὐτοὶ δὲν ἀσχολοῦνται μὲ τέτοια ψιλὰ γράμματα, ἀκόμη κι ἂν γνωρίζουν γράμματα.

Ἄλλοτε πάλι, ἡ ἐμμονικὴ λεξιθηρία δὲν βλάπτει τελικὰ τὸ ποίημα. Ἡ Πλάθ, ἂς ποῦμε, εἶναι γνωστὸ ὅτι ἔγραφε μὲ τὰ λεξικά της ἀνοιχτά. Ἀλλὰ ἐκείνη εἶχε ἐπίσης πάντα ἀνοιχτὰ τὰ μάτια καὶ τὰ αὐτιά της. Καὶ τιθάσευε τὶς λέξεις της, ὥστε οἱ αἰσθήσεις νὰ λειτουργοῦν μέσῳ ἀκριβῶς αὐτῶν τῶν λέξεων. Ἕνα “αἱρετικὸ” καλὸ ποίημα μπορεῖ ὁποιαδήποτε στιγμὴ νὰ μᾶς ἀναγκάσει νὰ ἀναθεωρήσουμε τὶς ἀπόψεις μας περὶ τοῦ τί εἶναι ποίηση καὶ τί δὲν εἶναι ποίηση.