μιὰ ἐξίσωση γιὰ τὸν ρυθμὸ

Ὅσοι μιλοῦν γιὰ τὴν ποίηση συχνὰ ἀναφέρονται στὸν ρυθμὸ ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ δομικά της στοιχεῖα. Στὴν παραδοσιακὴ ἔμμετρη ποίηση, ὁ ρυθμὸς συνήθως συσχετίζεται μὲ τὸ μέτρο, δηλαδὴ μὲ τὴν κατανομὴ τονισμένων καὶ ἄτονων συλλαβῶν στὸν στίχο. Δεδομένου, ὅμως, ὅτι ἡ ποίηση δὲν γράφεται πλέον ἀπαραιτήτως σὲ ἔμμετρους στίχους, καὶ ἐνίοτε δὲν γράφεται κἂν σὲ στίχους, ὁ ὁρισμὸς τοῦ ρυθμοῦ γίνεται δυσκολότερος. Κάποιοι, ἀκόμη καὶ σήμερα, ἀπορρίπτουν συλλήβδην τὸν μὴ ἔμμετρο στίχο ὑποστηρίζοντας ἀκριβῶς ὅτι δὲν μπορεῖ νὰ διαθέτει ρυθμό, ἄρα δὲν μπορεῖ νὰ χαρακτηριστεῖ ποίηση. Ἀλλὰ ἀναφορὲς στὸ ρυθμὸ τῆς ποίησης κάνουν καὶ ὅσοι δὲν θεωροῦν τὸν ἔμμετρο στίχο ἀναγκαῖο στοιχεῖο˙ ἡ δυσκολία νὰ ὁρισθεῖ καὶ νὰ περιγραφεῖ ὁ ρυθμὸς στὴν μὴ ἔμμετρη ποίηση δὲν πτοεῖ τοὺς ποιητικολογοῦντες, τοὺς ὁδηγεῖ ὅμως συχνὰ σὲ κενὲς ὡραιολογίες περὶ τοῦ ἐξαίσιου ρυθμοῦ τῆς ποίησης τῆς τάδε ἢ κούφιους ψόγους περὶ τῆς ἔλλειψης ρυθμοῦ στὴν ποίηση τοῦ δείνα.

Ἂν καὶ ἀντιλαμβάνομαι τὴν ματαιότητα αὐτῆς τῆς ἀπόπειρας, θὰ ἤθελα νὰ προσπαθήσω νὰ δώσω μιὰ πιθανὴ περιγραφὴ τῶν στοιχείων τοῦ ποιητικοῦ ρυθμοῦ ποὺ νὰ μὴν προϋποθέτει τὴν παρουσία τοῦ μέτρου σὲ ἕνα ποίημα. Ἀναπόφευκτα, ὁ σύντομος ὁρισμὸς ποὺ μπορῶ νὰ σκεφθῶ μοιάζει ἀσαφὴς καὶ ὄχι ἰδιαίτερα χρήσιμος: ρυθμός, σκέφτομαι, εἶναι ἡ ἀνάσα τοῦ ποιήματος. Καὶ ἕνα ποίημα διαθέτει ρυθμὸ ἐὰν ἀνασαίνει σωστά, δηλαδὴ ἂν ἀνασαίνει μὲ τὸν τρόπο ποὺ ταιριάζει στὸ συγκεκριμένο ποίημα.

Ἐξετάζοντας τὴν ἀναλογία ρυθμοῦ καὶ ἀνάσας, παρατηρῶ ὅτι ἴσως εἶναι πιὸ χρήσιμη ἀπὸ ὅσο φαίνεται, ἴσως μπορεῖ νὰ ἀναπτυχθεῖ σὲ κάτι πιὸ ὠφέλιμο ὡς ἐργαλεῖο ἀνάγνωσης ἀπὸ μιὰ ὡραία κενολογία. Μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνασαίνει ἀπρόσκοπτα ἢ μὲ δυσκολία, ἐπιφανειακὰ ἢ βαθειά, γρήγορα ἢ ἀργά˙ μπορεῖ ἐπίσης κανεὶς νὰ λαχανιάζει ἢ ἀκόμη καὶ νὰ χάνει τὴν ἀνάσα του. Ὁ ρυθμὀς τοῦ ποιήματος ἴσως θὰ μποροῦσε νὰ ὁρισθεῖ μὲ ἀνάλογο τρόπο. Θὰ μποροῦσε νὰ ἐξετάσει κανεὶς τὴν ταχύτητα τοῦ ποιητικοῦ λόγου,  τὴ συχνότητα καὶ τὴν περιοδικότητα τῶν παύσεων, τὴν ἐναλλαγὴ τῶν ταχυτήτων, τὴν ἔκταση τοῦ λόγου μεταξὺ δυὸ παύσεων.

Ἂς ξεκινήσω λοιπὸν ἀπὸ τὶς παύσεις, τὰ σημεῖα δηλαδὴ ποὺ ὁριοθετοῦν τὸ ρυθμὸ τοῦ ποιητικοῦ λόγου. Οἱ παύσεις θὰ μποροῦσαν νὰ ὁρισθοῦν ὼς τὰ ὅρια ἀνάμεσα στὰ ὁποῖα ἀρθρώνεται μιὰ μονάδα ποιητικοῦ λόγου. Θὰ μποροῦσε νὰ διακρίνει κανεὶς τριῶν τοὐλάχιστον εἰδῶν παύσεις:

• Ἡ ἠχητικὴ παύση εἶναι ἡ πιὸ προφανής. Ἐδῶ τὰ ὅρια εἶναι ἁπλῶς τὰ σημεῖα στὰ ὁποῖα θὰ σταματοῦσε κανεὶς τὴ φωναχτὴ ἀνάγνωση ἑνὸς ποιήματος. Τέτοια σημεῖα δηλώνονται συνήθως μὲ τὴ στίξη ἢ μὲ ἀλλαγὴ στίχου. Στὸ δίστιχο, ἂς ποῦμε, τοῦ Σολωμοῦ “Ἄκρα τοῦ τάφου σιωπὴ στὸν κάμπο βασιλεύει˙ / λαλεῖ πουλί, παίρνει σπυρί, κι ἡ μάνα τὸ ζηλεύει”, τέτοιες παύσεις τίθενται ἀναγκαστικὰ στὰ σημεῖα ποὺ ὑποδεικνύουν τὰ κόμματα καὶ ἡ ἄνω τελεία.
• Ἕνα δεύτερο εἶδος παύσης εἶναι ἡ νοητὴ παύση κατὰ τὴν ὁλοκλήρωση τῆς ἐπεξεργασίας μιᾶς συντακτικῆς ἑνότητας˙ αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ παύση δὲν ἀναπαράγεται ἀναγκαστικὰ κατὰ τὴ φωναχτὴ ἀνάγνωση, προϋποτίθεται, ὅμως, γιὰ τὴ νοητικὴ ἐπεξεργασία τοῦ γλωσσικοῦ ὑλικοῦ. Στὸ ἴδιο δίστιχο τοῦ Σολωμοῦ, ὁ πρῶτος στίχος θὰ μποροῦσε νὰ χωριστεῖ μὲ αὐτὴ τὴ λογικὴ σὲ δύο ἡμιστίχια μὲ παύση στὴ “σιωπὴ” καὶ ὁ δεύτερος στίχος θὰ χωριζόταν στὰ ἴδια τρία τμήματα ποὺ ἐπιβάλλονται καὶ ἠχητικά.
• Τὸ τρίτο εἶδος εἶναι μιὰ παύση συνήθως μεγαλύτερης διάρκειας ἀπὸ τὶς δύο πρῶτες, προφανὴς τόσο στὴ νοητικὴ ἐπεξεργασία ὅσο καὶ στὴν φωνητικὴ ἀπόδοση, ἡ ὁποία ἐπιβάλλεται κατὰ τὴν ὁλοκλήρωση μιᾶς ἑνότητας νοήματος ἤ, ἐφόσον μιλᾶμε γιὰ ποιήματα, μιᾶς ἀλληλουχίας εἰκόνων ἢ μιᾶς ἀφηγηματικῆς σκηνῆς. Στὸ δίστιχο τοῦ παραδείγματός μου, τέτοια παύση τίθεται στὸ τέλος τοῦ πρώτου στίχου, καθὼς ὁλοκληρώνεται ἡ εἰκόνα τῆς σιωπῆς˙ ἐφόσον μάλιστα ἡ εἰκόνα ἀνατρέπεται μὲ τὴν πρώτη λέξη τοῦ δεύτερου στίχου, ἡ τομὴ γίνεται ἀκόμη προφανέστερη. Ἡ διπλὴ δήλωση τῆς παύσης αὐτῆς ἀπὸ τὸν Πολυλᾶ, μὲ ἄνω τελεία καὶ ἀλλαγὴ στίχου, ἀποτελεῖ καὶ ἀναγνώριση τῆς ἀναγκαιότητάς της.

Ἐπίδραση στὸν ποιητικὸ ρυθμὸ  δὲν ἔχουν, ὅμως, οἱ ἴδιες οἱ παύσεις, ἀλλὰ μᾶλλον ἡ σχέση τῶν εἰδῶν τῶν παύσεων μεταξύ τους. Τὸ ποίημα μπορεῖ νὰ λειτουργεῖ κατὰ τρόπο ὥστε οἱ παύσεις νὰ συμπίπτουν, ἄρα ἡ κάθε μονάδα νὰ εἶναι φωνητικά, συντακτικά, σημασιολογικὰ καὶ ὑφολογικὰ διακριτή, ὅπως στὴν περίπτωση τοῦ διστίχου ἀπὸ τοὺς Ἐλεύθερους Πολιορκημένους. Μπορεῖ, ὅμως, ἐπίσης, οἱ μονάδες νὰ λειτουργοῦν παραπληρωματικὰ ἢ καὶ ἀντιθετικά, μὲ συνέπεια τὴν παραγωγὴ πρόσθετου νοήματος διὰ τῆς ἀλληλοϋπονόμευσης τῶν στοιχείων: ἡ φαινομενικὴ σημασιολογικὴ ἑνότητα νὰ ἀνατρέπεται, γιὰ παράδειγμα, μέσῳ τοῦ ὑφολογικοῦ ἢ συντακτικοῦ κατακερματισμοῦ, ἢ ὁ ἐπιφαινόμενος συντακτικὸς κατακερματισμὸς νὰ ἑνοποιεῖται μέσῳ ἠχητικῆς ἢ σημασιολογικῆς ἐναρμόνισης. Προφανὲς παράδειγμα εἶναι ὁ διασκελισμός (ἡ ἀλλαγὴ στίχου στὴ μέση μιᾶς ἠχητικῆς ἢ συντακτικῆς μονάδας), φαινόμενο συχνότατο στὴν ποίηση, ἢ ἡ φαινομενικὰ αὐθαίρετη χρήση τῆς τελείας σὲ πολλὰ ἀπὸ τὰ ὑποτιθέμενα πεζὰ τοῦ Γιώργου Χειμωνᾶ.

Ὁ ρυθμός, ὅμως, δὲν προκύπτει ἁπλῶς ἀπὸ τὶς παύσεις καὶ τὴ συναρμογή τους, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν ροὴ τοῦ ποιητικοῦ λόγου μέσα στὰ ὅρια ποὺ οἱ παύσεις ὁρίζουν. Ἕνα στοιχεῖο αὐτῆς τῆς ροῆς εἶναι ἡ ταχύτητα τῆς ἀνάγνωσης. Καὶ ἡ ταχύτητα προκύπτει τόσο ἀπὸ τὴν φωνητικὴ εὐκολία ὅσο καὶ ἀπὸ τὴν συντακτική, σημασιολογικὴ καὶ ὑφολογικὴ συνέχεια καὶ συνέπεια. Ὅσο πιὸ ἀπρόσκοπτη εἶναι ἡ ἄρθρωση τῶν ἤχων ποὺ συναποτελοῦν μιὰ μονάδα τοῦ ποιήματος, τόσο μεγαλύτερη εἶναι ἡ ταχύτητα τῆς μονάδας˙ χασμωδίες, καθὼς καὶ ἤχοι ποὺ χρειάζονται μεγαλύτερη προσπάθεια στὴ συναρμογή τους ἐπιβραδύνουν τὴν ἐκφορά. Ὁμοίως, ἡ παρουσία διαφορετικῶν ὑφολογικῶν ἐπιπέδων στὴν ἴδια μονάδα, ἡ ἀνατροπὴ τῆς ἀναμενόμενης σύνταξης, ἡ σημασιολογικὴ ὑπέρβαση ἐπίσης ἐπιβραδύνουν τὴν ἐπεξεργασία τοῦ ποιήματος στὸν νοῦ τοῦ ἀναγνώστη. Καὶ πάλι, οἱ διάφορες ταχύτητες μπορεῖ νὰ λειτουργοῦν μὲ τρόπο συγκλίνοντα ἢ ἀποκλίνοντα, μπορεῖ δηλαδὴ ἡ ταχύτητα νὰ μειώνεται ἢ νὰ αὐξάνεται συγχρόνως σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα ἢ μπορεῖ ἡ σημασιολογική, ἂς ποῦμε, συνέχεια νὰ ἀνατρέπεται ἀπὸ κάποιο φωνητικὸ πρόσκομμα˙ ἡ ἀπόκλιση δημιουργεῖ, βεβαίως, πρόσθετο νόημα.

Ἄλλα στοιχεῖα τῆς ροῆς, ποὺ περιπλέκουν ἀκόμη περισσότερο τὰ πράγματα, εἶναι ἡ συχνότητα τῶν παύσεων καὶ ἡ συνακόλουθη μικρὴ ἢ μεγάλη ἔκταση τῶν μονάδων καθὼς καὶ οἱ ἐναλλαγὲς ταχύτητας ἀπὸ μονάδα σὲ μονάδα. Τὸ ποίημα μπορεῖ νὰ δομεῖται μὲ βάση μικρὲς ἀσθματικὲς μονάδες μεγάλης ταχύτητας ἐκφορᾶς, ὅπως τὰ περισσότερα ποιήματα τοῦ Σαχτούρη, ἢ ἀργόσυρτες μονάδες δύσκολης έκφορᾶς, μὲ σπάνιες παύσεις, ὅπως ἡ Γραφὴ Ε τῆς Ἀραβαντινοῦ, ἢ άκόμη καὶ ἐναλλαγές, ὁπωσδήποτε καθόλου τυχαῖες, διαφορετικῶν έκτάσεων, ταχυτήτων καὶ παύσεων, ὅπως στὸ δεύτερο μέρος τῆς ἐλιοτικῆς Ρημαγμένης Γῆς.

Εἶναι προφανὲς ὅτι ἡ ρυθμικὴ ἐξίσωση ποὺ προσπαθῶ νὰ περιγράψω εἶναι δύσκολη: τέσσερα ἤδη παύσεων καὶ τέσσερα ἤδη ταχυτήτων συνδυάζονται μὲ ποικίλους τρόπους, ἀποκλίνοντες καὶ συγκλίνοντες, μὲ στόχο τὴ δημιουργία μιᾶς συνολικῆς ἁρμονικῆς δομῆς ποὺ ὀνομάζουμε ποίημα. Ἡ δουλειὰ τοῦ ποιητῆ εἶναι ἀκριβῶς κάθε φορὰ νὰ καταφέρνει νὰ ἰσορροπεῖ τὰ στοιχεῖα αὐτὰ μὲ τρόπο ὥστε τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα νὰ παραμένει ἁρμονικὸ εἴτε μέσῳ τῆς συντονισμένης ἑνοποιητικῆς συμφωνίας ὅλων τῶν στοιχείων εἴτε μέσῳ τῆς ἐξισορρόπησης τῶν ὑπαρκτῶν ἐντάσεών τους στὴν ὑπηρεσία τῆς συνολικῆς ποιητικῆς δομῆς.

Ἡ ἔμμετρη καὶ ὁμοιοκατάληκτη ποίηση ὑπῆρξε παραδοσιακὰ συγκλίνουσα ὡς πρὸς τὸν ρυθμὸ ὅπως τὸν ὁρίζω ἐδῶ, ἂν καὶ ἡ ἀναβίωσή της τὶς τελευταῖες δεκαετίες διατηρεῖ ἁπλῶς τὸν συγκλίνοντα ἠχητικὸ ρυθμὸ ὼς ἑνοποιητικὸ μηχανισμό, μὲ συχνὰ ἀποκλίνουσες δομὲς στὰ ἄλλα ἐπίπεδα, καὶ κυρίως στὸ συντακτικό. Ἡ ποίηση σὲ ἐλεύθερο στίχο ἢ σὲ πεζό, ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ἐπιχειρεῖ (ἢ τουλάχιστον θὰ ἔπρεπε νὰ ἐπιχειρεῖ) τὴν ἑνότητα καὶ τὴν ἰσορροπία τῶν στοιχείων της χωρὶς τὴν βοήθεια ποὺ προσφέρει τὸ καλούπι τοῦ μέτρου καὶ τῆς ὁμοιοκαταληξίας.  Συχνότατα ἀποτυγχάνει – ἢ δὲν προσπαθεῖ κἄν. Ὅταν, ὄμως, τὰ καταφέρνει, καὶ ἰδιαίτερα ὅταν τὸ ποίημα στηρίζεται σὲ ἀποκλίνοντα στοιχεῖα ποὺ ἔχουν συναρμοσθεῖ σὲ συνολικὴ δομὴ ἐπικίνδυνης ἰσορροπίας, μᾶς ἀποζημιώνει μὲ τὸ παραπάνω.